Obiekty sakralne

Kościół pw. św. Apostołów Piotra i Pawła w Pieniężnie

Rozwój miasta był nieodłącznie związany z budową kościoła, który powstał prawdopodobnie na długo przed nadaniem miastu praw miejskich. Była to na początku na pewno budowla drewniana.

W pierwszej połowie XIV wieku wybudowano kościół murowany - orientalny - halowy. Przy ścianie południowo-zachodniej wybudowano wieżę kościelną. W okresie rozwoju reformacji, kościół był przez pewien czas w rękach protestantów. 15 sierpnia 1554 roku, biskup Stanisław Hozjusz dokonał rekoncelebracji kościoła poświęcając również główny ołtarz. W 1667 roku powiększono kościół przez dobudowę kaplicy różańcowej. Była to fundacja burmistrza miasta Jana Schauna. W roku 1895 kościół został częściowo rozebrany i rozpoczęto budowę. Dobudowano wieżę o wysokości ponad 60 m. - murowana o układzie cegły w stylu polskim, w kształcie kwadratu. Ściany wieży podzielone przez trzy ostrołukowe wnęki o profilowanych krawędziach, we wnęce środkowej widoczne również ostrołukowe okna, które podzieliły wieżę na cztery kondygnacje. Starą część wieży wieńczy fryz.

Nowy kościół ma budowę neogotycką - halową, pięcionawową. Poszczególne nawy oddzielają ciężkie ośmiokątne filary. Kościół ma szereg cech charakterystycznych dla gotyku warmińskiego m. in. wieżyczki (sterczyny) zbudowane z zielono polerowanej cegły i siodłowy dwuspadowy dach wieży. Główne wejście do kościoła prowadzi przez portal wieży (nowszy). Obok wieży mieści się kaplica różańcowa i baptysterium z wejściem prowadzącym na chór. Kościół posiada również prezbiterium. Sklepienia kościoła gwieździste zbiegają się na murowanych filarach. Do najstarszych zabytków sztuki gotyckiej należą dwie figury św. Piotra i Pawła, pochodzące z głównego ołtarza z roku 1688. Są one dziełem warsztatu rzeźbiarskiego Izaaka Riga (obecne ustawienie figur datuje się od roku 1928). Gotycka monstrancja pochodzi z roku 1643 i jest dziełem złotnika Jakuba Lettana z Dobrego Miasta. Fundatorem monstrancji był Kasper Medlack - proboszcz parafii z lat 1615 - 1653. Srebrna monstrancja, grubo złocona, 102 cm wysoka, ma podstawę sześciodziałową z medalionami ewangelistów. Górną część monstrancji można podzielić na trzy części. U dołu między filarkami figurki św. apostołów Piotra i Pawła, obok nich mniejsze żeńskie postacie. Wyżej po środku (części przeznaczonej dla Hostii) figurka Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Po bokach figurki św. Andrzeja i Dawida, u góry św. Mikołaja. Napis na monstrancji brzmi "Sacratae summus Melsci Presbiter Medlac dulcis virgo mea. Gloria summa Deo sit et almae gloria Marti. Summaque sit coelitbus gloria Jacobi Lettan Gutstadi Marte triumpho. Anno 1643". Z okresu lat 1581 - 1623 pochodzi srebrny krzyż ołtarzowy wysokości ponad 1 m. Podstawa wykonana w stylu renesansowym, górna zaś część w stylu późnogotyckim. Na skrzyżowaniu ramion, płytka z kryształu pokrywa relikwie. W czasie ostatniej wojny krzyż został uszkodzony, konieczną naprawę przeprowa- dzono w 1973r.
Za wyjątkiem kaplicy różańcowej, kościół nigdy nie posiadał malowideł świeckich. Jedyny obraz Chrystusa Króla, na ścianie za ołtarzem głównym, jest dziełem Johannesa Ollescha z lat 1936 - 1938. Ten sam malarz wykonał malowidła na balustradzie Chóru (św. Grzegorz i św. Cecylia), serię apostołów na ambonie i malowidło przedstawiające chrzest w baptysterium. W kaplicy różańcowej znajdujemy obraz z roku 1882 malowany na płótnie, w barokowej ramie, przedstawiający św. Wojciecha w szatach pontyfikalnych.za świętym klęczy fundator ks. dziekan Beyer.

Część górną głównego ołtarza datujemy na rok 1898/97, powstałą razem z budową kościoła w stylu gotyckim. W drzwiczkach tabernakulum pelikan karmiący trzy pisklęta (płaskorzeźba).
Główny motyw ołtarza stanowi figura Serca Jezusowego. Inne rzeźby przedstawiają: ostatnią wieczerzę, pokłon pasterzy, gody w Kanie Galilejskiej, pokłon trzech mędrców. Całość zakończona sterczynami i kwiatonami. Ołtarz został odnowiony w 1963r. Przez złotnika z Krakowa Mariana Czubę. Brakujące części dorobił stolarz z Pieniężna Stanisław Nisiewicz.

W ramach bocznych, po stronie lewej ołtarza św. Józefa, po stronie prawej św. Antoniego. Dużo kolorów srebra i złota wskazuje na wyraźny wpływ baroku. W kościele znajdujemy barokowy kielich z XVII wieku, z symbolami Męki Pańskiej, wieczną lampę z drugiego ćwierćwiecza XVIII wieku oraz 6 lichtarzy cynowych z tego samego okresu. Od zarania swego istnienia, kościołowi patronują św. Piotr i św. Paweł i pod takim wezwaniem kościół przetrwał do dziś.

Cerkiew Greckokatolicka pw. św. Michała Archanioła

W miejscu zniszczonego szpitala (XV wiek) powstała kaplica, położona extra muros.

 Pierwotnie kościół był kaplicą szpitalną Bractwa św. Jakuba, które było korporacją ubogich, a jego członkowie żyli z miłosierdzia i datków, opiekując się żebrakami, pątnikami i pielgrzymami. Kaplicę otaczał cmentarz. Na początku XVII wieku, w latach 1620 - 22 wzniesiono na jej miejscu kościółek z inicjatywy archiprezbitera Kaspra Medlaka, który pełnił funkcję ówcześnie archiprezbitera. Wieża kościelna została wybudowana i ozdobiona ołowiem w latach 1671-1679. W roku 1700 , 5. listopada, Biskup Załuski konsekrował kościół ku czci św. Jakuba Starszego i św. Rocha. W 1723 roku zaistniała konieczność rozebrania przedniego szczytu świątyni i zbudowania na nowo. Umieszczone w ołtarzach i na sklepieniach obrazy św. Rocha i św. Rozalii, patronów przeciwko zarazie świadczą, że kościół budowano po przeżyciach dżumy z 1710 roku. Ściana wschodnia i zachodnia zostały w tym czasie wzmocnione o przypory. Sufit w kościele był konstrukcji drewnianej, znajdowały się na nim malowidła przedstawiające Świętego Jakuba i Świętego Rocha, przedstawionych jako pielgrzymów. Kościół posiadał trzy ołtarze, główny i dwa boczne, ozdobione srebrnymi wotami, w XVIII wieku wokół kościoła ciągnął się portyk otaczający go z trzech stron. Fronton zdobiły figury świętych Jakuba i Rocha.

 W roku 1723 dodano elewację i dobudowano skarpy. Kościół o budowie bez znamion stylowych, zwróconym ołtarzem ku południowemu wschodowi. Murowany z cegły i otynkowany. Od strony wschodniej znajdują się liczne przybudówki. Okna w kształcie ostrołuku, umieszczone we wnękach, zamknięte odcinkowymi łukami. Podobne okna znajdują się w ścianie frontowej kościoła. Wieżyczka ma sygnaturkę nakrytą stożkowym dachem. Na szczycie wieżyczki widoczny jest herb miasta. Strop wewnątrz kościoła posiada dekorację polichronicznąz początku XVIII wieku. Ołtarz główny z roku 1610 składał się z rzeżby  św. Wojciecha oraz obrazów: Matki Boskiej ukazującej się św. Jakubowi.  Obraz namalowany był na drzewie, przemalowany w 1711 roku, ze srebrnymi promieniami i czterema ewangelistami w predelli. Dwa ołtarze w stylu barokowym (około 1700 roku) - prawy z obrazami św. Antoniego z Dzieciątkiem i św. Rocha. Korona z roku 1710. lewy ołtarz z obrazem św. Rozalii. Ambona późnobarokowa, zbudowana około 1700 roku. Chór muzyczny drewniany, wsparty na dwóch słupach z wbudowanym w parapet prospektem organowym. Tablica pamiątkowa z napisem dotyczącym konsekracji kościoła w 1700 roku. Krucyfiks ołtarzowy powstały około pierwszej połowy XVIII wieku. 

W wyniku akcji „Wisła” gdy przesiedlono na tereny północne Polski ludność pochodzenia ukraińskiego, zaistniała potrzeba stworzenia miejsca, w którym odbywać się będą nabożeństwa w obrządku juliańskim. Przeznaczono do tego kościół p.w. św. Jakuba i św. Rocha, który Od 1959 roku pełni funkcję Kościoła Greckokatolickiego.Pierwszą mszę odprawił ksiądz Petro Hardybała 4 stycznia 1959 roku.
Regularna katechizacja rozpoczęła się w 1981 roku, co spowodowało potrzebę rozbudowy kościoła. Od 1997 roku przez kolejne trzy lata dobudowano prezbiterium, zakrystię oraz salki katechetyczne.W dobudowanej części cerkwi stanął ikonostas. Wykonał go Mirosław Smerek (1935-1995), znany olsztyński malarz urodzony we wsi Monastyr pod Jarosławiem.

Wieża po kościele ewangelickim

Neogotycka, samotnie stojąca 28 metrowa wieża na rynku jest pozostałością po wybudowanym w 1851 roku kościele ewangelickim. Wieża ustawiona była tuż obok nawy kościelnej, której kamienne fundamenty są dokładnie widoczne. Wisiały w niej dwa dzwony z brązu, z których jeden został oddany na cele wojenne. Drugi znajduje się w kościele parafialnym p.w. św. Piotra i Pawła. Był to kościół halowy. Przypuszcza się, że projekt kościoła wykonał pruski architekt i budowniczy K. Schinkel. Kościół częściowo zniszczony podczas wojny został rozebrany w latach 60. ubiegłego stulecia.

Od roku 1772 do 1817 pastorem był mieszkaniec Wyszkowa, a później pastor z Żelaznej Góry. Nabożeństwa odprawiane były w sali ratusza. Pierwszy pastor osiedlił się w Pieniężnie w 1817 roku. Podlegało mu wówczas 59 okolicznych wsi. W roku 1844 przystąpiono o budowy kościoła ewangelickiego. Budowę ukończono w roku 1851. Przed wybuchem II wojny światowej zamieszkiwało na tym terenie 400 wiernych w Pieniężnie oraz 420 w sąsiednich wsiach.


Kościół parafialny pw. św. Mikołaja w Łajsach

Wieś została lokowana przez Kapitułę Warmińską a równocześnie uposażono kościół. Pierwszy proboszcz wymieniany jest w latach 1317 - 1319. W połowie XIV w. wzniesiono murowaną świątynię, którą miał konsekrować po połowie XIV wieku kardynał Stanisław Hozjusz.

Kościół też zbudowany był z głazów narzutowych z użyciem cegły w obramieniach otworów, skarpach
i szczytach. W końcu w. XIV lub na początku XV w. dobudowano doń do zachodu dolną kondygnację wieży murowaną z cegły na cokole kamiennym. Kościół uległ jakiejś katastrofie, zapewne pożarowi w dobie wojen szwedzkich.

Odbudowa poprowadzona w II poł. XVII wieku zachowała częściowo mury dawnej budowli, ale równocześnie wprowadziła dość znaczne uzupełnienie ceglane o układzie blokowym, obecnie dość wyraźnie widzi się na jej murach zasięgi poszczególnych faz, a dodatkowo warto zwrócić uwagę na pewien szczegół: otóż w zaprawę pomiędzy większymi blokami kamienia wprowadzono drobne kamyczki, co znacznie ożywiło fakturę murów.

W latach 1731 - 1741 nadbudowano ceglaną wieżę, w latach 1905 - 1906 powiększono kościół o nowe prezbiterium, a w następnych, do 1909 r. przeprowadzono remont całości, nadając budowli,
a zwłaszcza wyposażeniu wnętrza sporo cech neogotyckich.

W swej obecnej formie ów niegdyś gotycki kościół postradał swe pierwotne cechy i przekształcił się w typową dla Warmii prowincjonalną choć nie pozbawioną malowniczości budowlę, którą trudno zakwalifikować stylowo nie tyle ze względu na wielkość nawarstwień, ale dlatego, że dodatki z wieku XVII i XVIII sporo zachowują cech gotyckich, równocześnie nader oszczędnie wprowadzają motywy wyraźnie i zdecydowanie barokowe.Wyposażenie wnętrza w większości neogotyckie z w. XIX/XX. Ołtarz główny zmontowany z wykorzystaniem fragmentów manierystycznych i barokowych z początku i końca w. XVII. Dwa ołtarze boczne neobarokowe z II połowy XIXw. Ambona, chór muzyczny i prospekt organowy neogotyckie. Chrzcielnica granitowa, gotycka w. XIV/XV. Płyta nagrobna (w posadzce) marmurowa, inskrypcyjna Jana Hoghansa miejscowego proboszcza zmarłego w 1669r.

Kościół pw. św. Wawrzyńca w Plutach

W roku 1325 prepozyt Kapituły Warmińskiej Jordan zbudował tu zamek, a w roku następnym wieś otrzymała od tejże kapituły przywilej lokacyjny uposażający także kościół. Proboszcz wzmiankowany jest w dokumencie z 1343r. Z zamku nie przetrwały ślady, natomiast kościół zachował się: zbudowano go prawdopodobnie w II poł. XIV wieku. Zdewastowany był w 1410r. w czasie wojny polsko-krzyżackiej. Ponownej konsekracji pod wezwaniem św. Wawrzyńca i Stanisława dokonał w 1581r.biskup Marcin Kromer. W roku 1801 budowlę przedłużono ku zachodowi i dobudowano obecną wieżę.

Jest to kościół gotycki o częściowo zatartych cechach z wieżą bezstylową. Położony na dość znacznym wzniesieniu stromo opadającym od północy i wschodu otoczony jest starymi drzewami. Murowany w dolnych częściach ścian z kamienia narzutowego, wyżej z cegły, obecnie otynkowany, co sprzeczne jest z pierwotnym wyglądam, jedynie wieża, jest nieotynkowana. Wzniesiony na rzucie wydłużonego prostokąta posiada przybudówki: zakrystię od północy i kruchtę od południa. Nad zakrystią znajduje się gotycki szczyt schodkowy ze sterczynami i blendami (w jednej z nich występuje słabo czytelny napis z datą 1526 r.) kruchtę nakrywa daszek pulpitowy. Wieżę ożywiają okna o łukach półkolistych i koszowych, a wieńczy dach namiotowy z chorągiewką z datą 1801 r. Ołtarz główny - barokowy został wykonany w roku 1694 w Królewcu, być może w pracowni Izaaka Riga i posiada ekspedycyjne rzeźby św. Piotra i Pawła, czterech Ewangelistów i Chrystus Salwatora w zwieńczeniu oraz bujnie ukształtowane uszaki, z których wyłaniają się postacie aniołów.

Ołtarze boczne - barokowe z około 1697 roku, być może również z warsztatu Riga przemalowane w roku 1831 i znacznie przekształcone w wieku XIX/XX.
Ambona późnobarokowa z roku 1732. Chrzcielnica i kropielnica granitowe, średniowieczne. Ława kolatorska oraz pozostałe ławy z wieku XVIII. Dwa konfesjonały z tegoż czasu, intarsjowane. Obrazy Dwunastu Apostołów oraz stacje Drogi Krzyżowej pochodzą z I poł. XIX w. Duży barokowy, dobrze rzeźbiony krucyfiks z początku osiemnastego wieku wisi na ścianie północnej, drugi mniejszy w kruchcie z tegoż czasu. Dwa wielkie lichtarze paschalne bogato rzeźbione oraz duży lichtarz cynowy z XVIII wieku, barokowa monstrancja z roku 1723.

Kościół parafialny pw. św. Jana Chrzciciela w Lechowie
Wieś lokowana w r. 1326 Kapituły Warmińskiej przeznaczając równocześnie uposażenie na mającą tu powstać kaplicę, ale już z r. 131343 pochodzi wzmianka o miejscowym proboszczu. Zapewne w tym właśnie czasie zbudowano tu niewielki salowy, bezwieżowy kościół murowany z cegły. W roku 1700 przedłużono go mniej więcej o 1/3, a ponownej konserwacji dokonał w roku 1702 biskup Andrzej Załuski. W roku 1835 wystawiona została murowana wieża w miejsce drewnianej. W końcu XIX w. dobudowano prezbiterium, konserwowane w roku 1899 przez biskupa Andrzeja Thiela. W skutek wielokrotnej rozbudowy i przebudowy budowla w stanie obecnym jest całkowicie bezstylowa i pozbawiona jednolitego charakteru.

Barokowy wystrój wnętrza - zastąpiono w ubiegłym stuleciu i na początku obecnego w większości neoromańskimi sprzętami. Starszymi zabytkami są:

• ambona,
• chór muzyczny z około 1700r. o kręconych kolumnach i występującymi trójbocznie parapecie, na którym znajdują się malowane przedstawienia świętych niewiast, kropielnica granitowa,
• biały ornat o kolumnie haftowanej z XVIII w.,
• osiem lichtarzy procesyjnych z rzeźbami świętych w. XVIII/XIX.

Kościół pw. św. Antoniego Opata w Radziejewie

Wieś lokowana była w r. 1326 przez Kapitułę Warmińską, która jednocześnie przeznaczyła dotację na rzecz Kościoła. Czy w średniowieczu istniała budowla murowana, nie jest rzeczą pewną, zwłaszcza, że po wojnach w XV wieku nie było tu samodzielnej parafii. Kościół konserwowany w roku 1583 przez biskupa Marcina Kromera. Obecną budowlę wzniesiono w kilku etapach. Wcześniejszą jest część wschodnia pochodząca z roku 1854. W roku 1880 odnowiono kościół, a w 1933r. odbudowano nową zakrystię oraz założono hełm na wieży. Jest to w zasadzie budowla bezstylowa z barokową kapliczką i neogotycką wieżą, pomimo niejednolitości stylowej posiada zwartą bryłę i jako całość prezentuje się harmonijnie.

Skromne wyposażenie wnętrza jest barokowe i późnobarokowe. Ołtarz główny z początku wieku XVIII ma rzeźby św. Piotra i Pawła oraz Chrystusa zmartwychwstania. Ołtarz boczny regencyjny z 2 ćwierci w. XVIII zawiera rzeźby Dawida, św. Antoniego. Ambona z około r. 1680 ozdobiona jest rzeźbami czterech ewangelistów i Chrystusa zmartwychwstałego. Chór muzyczny i prospekt organowy z rzeźbą Chrystusa pochodzą z II połowy XVIII w.
W kaplicy znajduje się Chórek muzyczny z tejże epoki, chrzcielnica i kropielnica z granitu, krucyfiks późnogotycki z około 1520 - 1530 r., krucyfiks późnobarokowy z około 1740r.
       
Kościół parafialny pw. Jana Chrzciciela w Piotrowcu
Wieś wzmiankowana w dokumencie z roku 1326 otrzymała lokację w 1330r. z nadania Kapituły Warmińskiej, w której uposażono także kościół. Pierwszy wzmianka o miejscowym proboszczu pochodzi z 1343 r. Średniowieczny kościół, który był dedykowany NM Maryi i Wszystkim Świętym spłonął, w 1581 r. Następny wzniesiono w roku 1589 i poświęcono św. Andrzejowi. Obecny zbudowano w 1771 r., a w następnym roku konserwował go biskup sufragan Karol Zehmen. Wieżę wzniesiono w 1829 r. W roku 1945 kościół spłonął i został częściowo zburzony.
Dopiero w r. 1956 częściowo go odbudowano, a w 1959 r. konserwował go biskup Tomasza Wilczyński. Ten skromny barokowy kościół wskutek spalenia i przebudów utracił niemal całkowicie cechy stylowe. Zachowały się fragmenty ołtarzy: głównego z około 1700 r. i bocznych wykonanych około 1945 r. w warsztacie Biereichelów.

     
      
Misyjne Seminarium Duchowne Księży Werbistów

Zgromadzenie Słowa Bożego Werbistów założone zostało w Holandii w 1875r. przez kapłana diecezji z Münster bł. Arnolda Janssena. Głównym celem Zgromadzenia było i jest prowadzenie działalności misyjnej. W roku 1916 wysłano do Prus kolportera czasopism br. Zygmunta, by rozejrzał się za odpowiednim miejscem. Wśród kilku propozycji najlepszą do przyjęcia okazała się posiadłość bezdzietnego małżeństwa Krugerów w Pieniężnie. Było to gospodarstwo o pow. 75,5 ha ziemi ornej oraz 10,5 ha lasu w Podlechach. Pieniężno było miastem, ale nie posiadało jeszcze żadnej szkoły średniej.Ponadto znajdowało się jakby w środku katolickiej Warmii i miało dobre połączenie w trzech kierunkach: Braniewo, Olsztyn, Królewiec. Początkowo bp warmiński Bludau nie był zbyt przychylny planom osiedlenia się na Warmii nowego zakonu, stąd otrzymanie pozwolenia na osiedlenie się werbistów w Pieniężnie przeciągało się aż do listopada 1918r. Notarialny akt kupna-sprzedaży sporządzony został 14 lutego 1920r. Krótki czas werbiści mieszkali w dawnym gospodarstwie Krugerów. Wkrótce zaczęto budować klasztor.

Dom dzisiejszy budowano w ciągu 10 lat w czterech etapach:

• 1921 r. - skrzydło południowe,
• 1924/25 - skrzydło wschodnie z narożnikami skrzydeł południowego oraz północnego,
• 1927/28 - skrzydło północne,
• 1930/31 - kościół z przyległymi częściami skrzydeł południowego i północnego.

Dom św. Wojciecha służył dwóm celom: dla niesienia pomocy duchowieństwu diecezjalnemu i dla kształcenia młodych ludzi wyznania katolickiego na misjonarzy w krajach zamorskich. Obu celom Dom służył od początku. 15 maja 1922 r. otwarte zostało niższe seminarium, uczniów wówczas było 21.

W roku 1929 w niższym seminarium uczyło się już 236 kleryków. Szkołę zamknięto na krótko przed wybuchem wojny (1 kwietnia 1938r.). W lutym 1939r. zostało otwarte w werbistowskim klasztorze hitlerowskie seminarium nauczycielskie. Zakonnikom pozostawiono jedynie kościół i część mieszkalną. W czasie kampanii wrześniowej dom zamieniono na szpital wojskowy. W 1941r. dom skonfiskowano, kościół zamknięto i urządzono w nim aulę. Całość zajęło niemieckie wojsko. Starania bpa Kallera o zwrot kościoła trwały niemal dwa lata.
Dom werbistowski przetrwał w rękach Wermachtu do 1945r., potem przejęła go Armia Czerwona. Po wojnie Dom św. Wojciecha przejęli werbiści polscy. Jako pierwsi jesienią 1945r. przybyli tu o. Bolesław Cisz i br. Jan Bruski. Dom był bardzo zniszczony i trzeba było go remontować. Oddawano go do użytku etapami. W okresie powojennym tylko przez rok Dom św. Wojciecha był niższym seminarium, w następnym roku 1948 rozpoczęło swoją działalność seminarium wyższe. W sumie seminarium werbistowskie w Pieniężnie dało kościołowi 588 kapłanów, którzy w większości pracują w ponad 50-ciu krajach misyjnych na wszystkich kontynentach. Poza zwykłą pracą misjonarską, pracą socjalną, prowadzeniem szkół, szpitali i ośrodków zdrowia są zaangażowani w animacji misyjnej, prowadzą działalność redakcyjną i wydawniczą, są wykładowcami uniwersytetów.
www.seminarium.org.pl

"Kapliczka przy cudownym źródle"
Na terenie rezerwatu "Dolina Rzeki Wałszy", trzy kilometry od Pieniężna, w dół rzeki, kilka metrów od jej lewego brzegu znajduje się kapliczka ufundowana w 1826r. przez rodzinę Gehrmanów.
Nazwano ją "przy cudownym źródle". Obok kaplicy rzeczywiście znajduje się źródło siarczano-żelaziste, o którym podanie głosi, co następuje:
Dawno, dawno temu w czasie pożogi wojennej, gdy mieszkańcy Pieniężna w ucieczce szukali obrony przed nadciągającym wrogiem, kilku chorych, którzy nie mogli ratować się ucieczką w dalsze okolice, schroniło się w dolinie rzeki Wałszy w pobliżu dzisiejszej kapliczki. Żywili się leśną roślinnością i popijali wodą ze źródła. Ku ogromnemu swemu zdziwieniu, pomimo że znajdowali się w bardzo niekorzystnych warunkach po paru dniach wrócili do zdrowia. Szybkie swe uzdrowienie przypisywali cudownym właściwościom źródła.

Ludzie wierząc w cudowną moc źródła odbywali do niego liczne pielgrzymki, np.: po uroczystościach odpustowych w kościele św. Michała wierni udawali się tłumnie do kapliczki, by napić się cudownej wody
i przemyć nią oczy.

Uzdrawiające źródło w Dolinie Wałszy koło Pieniężna

Dawno, dawno temu w Dolinie Wałszy koło Pieniężna, w miejscu, gdzie dzisiaj z uzdrawiającego źródła tryska z ziemi ciemna woda, stał wielki zamek  otoczony pięknymi łąkami i polami. W zamku tym mieszkała bezduszna, zła i bardzo skąpa hrabina z trzema wielkimi, złymi psami. Z powodu swej złośliwości i wielkiego skąpstwa była znana w całej okolicy. Na jej łące wytrysnęło źródło, które zasłynęło ze swych uzdrawiających właściwości i wielu dzięki jego wodzie odzyskiwało zdrowie. Ponieważ źródło było licznie  odwiedzane, skąpa pani wpadła na pomysł, by je otoczyć wysokim płotem, tak by każdy, kto chciałby skorzystać z jego wody, musiał wnieść stosowną opłatę.

Pewnego dnia bardzo uboga kobieta ze swym śmiertelnie chorym dzieckiem, chciała się dostać do źródła. Nie miała jednak nawet grosza, by zapłacić za dostęp do źródełka. Ponieważ dziecko umierało na jej rękach, robiła wszystko, by dotrzeć do uzdrawiającej wody. Już zbliżyła się do bramy, gdy nagle z tylu usłyszała przeraźliwy krzyk: „Precz stąd biedaczko, z takim żebractwem nie chcę mieć nic do czynienia. Przecież ty nie masz pieniędzy na opłaceniu wstępu”. Uboga kobieta obróciła się i spostrzegła za sobą hrabinę. Błagała ją usilnie, by zgodziła się na łyczek wody, aby dziecko nie umarło. Hrabina pozostała jednak twarda i krzyczała na nią: „Jeśli natychmiast nie zginiesz mi sprzed oczu, poszczuję cię psami”.

Biedna zrozpaczona kobieta zrobiła jeszcze jedną próbę, by nakłonić hrabinę na zmianę zdania. Ta jednak przywołała swe straszne psy i szczuła nimi bezbronną kobietę z umierającym dzieckiem. Nie pozostało więc nieszczęśliwej kobiecie nic innego, jak uciec z tego miejsca. Gdy jednak podbiegła kawał drogi, stanęła, obróciła się, uniosła ręce i przeklęła hrabinę. Ledwie wypowiedziała ostatnie słowo, na ziemię runęła błyskawica i rozległ się potworny huk grzmotu. Gdy wybrzmiał ostatni ton grzmotu, zniknął piękny zamek z dumną hrabiną i jej psami. Wszystko zginęło, jedynie źródełko nadal tryskało z ziemi.

Głębokość źródła jest niezmierna i mówi się, że połknęło zamek z hrabiną. Później w pobliżu źródła wybudowano kaplicę, która każdego odwiedzającego zaprasza do cichej modlitwy. Źródło tryska do dzisiaj jak dawnymi czasy wyrzucając radośnie swe ciemne wody z ziemi w Dolinie Wałszy koło Pieniężna…                                                                                   Ernst Klucker

Tłum.: Alfons Labudda SVD

     
Przydrożne kapliczki i krzyże
Tworząc w 1905r. rejencję olsztyńską podzielono administracyjnie Warmię na część północną, podległą rejencji w Królewcu i południową podporządkowaną władzy w Olsztynie.
Warmia nie zatraciła jednak swojej tożsamości, pozostawała wciąż katolicka, jej inteligencja zaś, zwłaszcza historycy chwaliła czasy, gdy biskupi kraik miał pełną autonomię rządzenia się.
Nie ma drugiego takiego kraju w Europie ani na świecie, gdzie przydrożne kapliczki i krzyże tak wpisały się w krajobraz ziemi rodzinnej, jak ma to miejsce w Polsce a szczególnie tu na Warmii i Mazurach. Stawiano je przy pałacach i dworkach a także w chłopskich zagrodach, najczęściej jednak budowano je przy drogach, dróżkach, w polu. Często miały charakter dziękczynny, za cudowne ocalenie, czasami wiązały się z jakąś tragedią. Kapliczki i przydrożne krzyże były charakterystyczne dla warmińskiego pejzażu. Ziemia pieniężnieńska jest przebogata w kaplice i krzyże przydrożne.