Przedsiębiorstwa przemysłowe. Spółdzielnia handlowa.

Przedsiębiorstwa przemysłowe

 Pieniężno było małym miasteczkiem o charakterze rolniczym, stąd też większość z 13 działających tutaj zakładów przemysłowych dopasowywało swą działalność do potrzeb rolniczo-chłopskiej okolicy, reszta zajmowała się branżą budowlaną.

Największym zakładem przemysłowym miasta była spółdzielnia handlowa – „Raiffeisen-An- und Verkaufsgenossenschaft e.G.m.b.H.”. Jej kierownik Paul Hohmann w niniejszej relacji zapozna nas z historią powstania i rozwoju zakładu.

 Spółdzielnia handlowa w Pieniężnie

 Na terenie Warmii od końca XIX w. działał związek spółdzielni, wzorem systemu Friedricha Wilhelma Raiffeisena, twórcy systemu spółdzielni rolniczych w Niemczech. Do owego związku należały spółdzielnie pożyczek bankowych, spółdzielnie mleczarskie, spółdzielnie hodowlane itp. Na początku XX w. warmińscy rolnicy zapoczątkowali proces usamodzielniania się. Chcieli mieć wpływ na ceny towarów, którymi handlowali. Samopomoc w ramach poszczególnych branż przestawała im wystarczać. Swój cel zamierzali osiągnąć przy pomocy spółdzielni pożyczek bankowych, poprzez masowe skupywanie i sprzedawanie określonych towarów -  co w niektórych przypadkach było wręcz wskazane. Jednak wobec postępującego rozwoju rolnictwa w regionie, taka strategia szybko przestała być skuteczna. Nastała konieczność tworzenia domów towarowych.

Aby skupić handel artykułami rolniczymi, grupa postępowych rolników z Warmii w dniu 18 marca 1904r. utworzyła tzw. Główną Spółdzielnię Rolniczą „Ermländische Hauptgenossenschaft e.G.m.b.H. Mehlsack/Ostpreußen”. Miała zarówno zaopatrywać okolicznych rolników, jak także pełnić rolę doradcy. Na tym nie koniec. Przedsiębiorstwo pragnęło skupić w swoich rękach okoliczny handel artykułami rolniczymi przejmując inne spółdzielnie. Z ogromną ostrożnością podjęto działania mające na celu przyłączenie spółdzielni głównej do miejscowej spółdzielni pożyczek bankowych; ówczesny rachmistrz kasy pożyczkowej, pan Albrecht, został jednocześnie rachmistrzem nowo utworzonej spółdzielni, chciano w ten sposób zminimalizować koszty prowadzenia nowej działalności.

 Po dobrym początku i zebraniu wielu pozytywnych doświadczeń, kierownictwo spółdzielni doszło do wniosku, że zakres jej działalności nadal jest zbyt mały. Nawet najmniejsze gospodarstwa miały otrzymać możliwość kierowania dalszymi losami spółdzielni. Budowa magazynów stała się niezbędna.

  Pierwszym krokiem był wynajem lokali spełniających przynajmniej w pewnym stopniu wymogi spółdzielni. Jednak niebawem nadarzyła się okazji pozyskania działki pod budowę własnego magazynu. W 1904r. spółdzielnia zakupiła działkę budowlaną o powierzchni ok. 25 mórg, zlokalizowaną pomiędzy dworcem a ul. Kościuszki (Heisterer Weg). Istniała nawet możliwość budowy prywatnej bocznicy łączącej magazyn z trasą kolejową przebiegającą przez Pieniężno. Postanowiono wybudować tu magazyn o wymiarach 12x12m wraz z piwnicą i piętrem. Powstał już 1905r. Niewątpliwie był to krok w dobrym kierunku, nawet małorolni chłopi szybko przekonali się do nowej idei. Liczba członków zaczęła szybko rosnąć. Nie tylko rolnicy zaufali nowej spółdzielni, także instytucje finansowe były skore do pomocy. Dzięki temu organizacja była w stanie sprostać rosnącemu zapotrzebowaniu na jej usługi. Jeszcze w tym samym roku ukończono budowę wspomnianej bocznicy.

 Branża maszyn rolniczych na terenie Warmii nadal wykazywała wiele braków, sprowadzono więc do miasta odpowiednich fachowców, aby odpowiedzieć na potrzeby rynku. W tym celu w 1908r. wybudowano warsztat maszyn rolniczych wyposażony w narzędzia umożliwiające obsługę maszyn najnowszej generacji.

 Nawet budowa małej siedziby okazała się możliwa do zrealizowania (1907r.). Miało to pomóc w uporządkowaniu działalności spółdzielni.

 Dotychczasowy magazyn szybko okazał się niewystarczający. W 1913r. wybudowano więc nowoczesną halę magazynową wyposażoną w najnowocześniejsze przenośniki i aparaturę do czyszczenia magazynowanego ziarna – okazała się bardzo przydatna, gdyż produkcja i dostawa ziarna nie odbywały się w regularnych odstępach. Nowy magazyn był zdolny pomieścić 20 000 cetnarów /1cetnar=50kg/ ziarna.

 Jak już wspomniano, spółdzielnia zatrudniała fachowców odpowiadających za wykonywanie prac wynikających z zakresu jej działalności. Tym samym powstała konieczność wynajmu lub budowy lokali dla pracowników pochodzących spoza miasta. Spółdzielnia postanowiła kupić dwa budynki mieszkalne przy ul. Dworcowej 8a i 8b (Bahnhofstraße). Jak widać z sukcesu tego przedsiębiorstwa skorzystali nie tylko rolnicy, lecz również kupcy i rzemieślnicy. Niewątpliwie miało to ogromny wpływ na rozwój miasta.

  Podczas I wojny światowej nowoczesny zakład okazał się bardzo przydatny dla przeprowadzenia planu podporządkowania rolnictwa potrzebom wynikającym z prowadzenia długotrwałych działań wojennych. Dlatego też na przełomie lat 1915/1916 powstał kolejny magazyn o podobnych gabarytach i podobnym wyposażeniu co poprzedni. Dzięki temu regionalny przemysł rolniczy był w stanie terminowo realizować wszystkie państwowe zamówienia.

Centralne położenie i dobre wyposażenie sprawiły, że spółdzielnia zajmowała się nie tylko wykonywaniem zadań wynikających z jej obowiązków. Dodatkowe usługi świadczono na terenie całego powiatu. Aby podołać zapotrzebowaniu w 1917r. zrealizowano budowę suszarni warzyw.

Po zakończeniu I wojny światowej spółdzielni przypadły nowe obowiązki wynikające z konieczności przejścia z gospodarki sterowanej i podporządkowanej celom wojennym na gospodarkę wolnorynkową.

 Podczas wojny całą działalność skupiano na doraźnych potrzebach wojennych, podporządkowano im także wszelkie inwestycje. Dlatego też po jej zakończeniu nadszedł czas na odrobienie zaległości. Po tym jak na przełomie lat 1918/19 zakupiono kilka domów mieszkalnych dla robotników, w 1920r. postanowiono wybudować ze środków własnych dom mieszkalny dla dziewięciu rodzin. W tym samym roku powiększono siedzibę spółdzielni i wybudowano dwie hale na nowo zakupione maszyny. W 1921r. zbudowano młyn o wydajności 15 ton, aby zaspokoić  apotrzebowanie członków spółdzielni na mąkę. Duża pojemność młyna umożliwiała zmielenie większości niewykorzystanego zboża chlebowego. Gotową mąkę wysyłano bezpośrednio do konsumentów, nawet tych znajdujących się poza granicami Prus Wschodnich.

 W związku z coraz bardziej naglącą potrzebą utworzenia filii w regionie, spółdzielnia przeznaczyła znaczną ilość środków na projekty budowlane na terenie całej Warmii.

 Okres powojenny był czasem, w którym rolnictwo musiało sprostać wielu wyzwaniom, głównie za sprawą galopującej inflacji. Ludzie przestali rozpoznawać wartość pieniądza, co doprowadziło do tego, że po wprowadzeniu złotej marki /Goldmark, Festmark/ mającej powstrzymać inflację, wiele zakładów rolniczych popadło w poważne tarapaty. Zagraniczne rynki zaczęły kusić atrakcyjnymi cenami, co doprowadziło do spadku cen produkcji w kraju. Tymczasem wydatki producentów, w tym podatki i wynagrodzenia pozostawały tymczasem na wysokim poziomie. Tylko racjonalne i oszczędne gospodarowanie mogło uchronić dobrze sytuowany majątek przed nadmiernym zadłużeniem. Gospodarstwa, które temu wyzwaniu nie podołały, szczególnie nowe inwestycje, szybko mnożyły długi. Taki stan rzeczy oczywiście źle wpływał na kondycję spółdzielni. Odnotowano spadek obrotów. Wysokość udzielanych przez państwo kredytów na zakup nasion i nawozów, jak również wysokość należnych odsetek, miały się nijak do wysokości cen produkcji na rynku rolniczym. Okoliczny przemysł rolniczy nie był w stanie w pełni pokryć zobowiązań spółdzielni. Zarząd poczuł się w obowiązku podjąć odpowiednie działania w celu zminimalizowania ryzyka dla przedsiębiorstwa. Zgodnie z postanowieniami walnego zebrania, wiosną 1931r. dokonano podziału stosunków handlowych. Chodziło o to, aby oddzielić członków pochodzących z okolic Pieniężna, od pozostałych warmińskich spółdzielni towarowych. W tym celu utworzono Warmińską Spółdzielnię Główną z siedzibą w Królewcu (Ermländische Hauptgenossenschaft in Königsberg), której zadaniem było utrzymywanie kontaktów handlowych ze spółdzielniami towarowymi na terenie Warmii.

W Pieniężnie tymczasem pozostał sam zakład zajmujący się handlem towarami rolniczymi skupiający członków z miasta i jego okolic – tzw. „Landwirtschaftliche An- und Verkaufsgenossenschaft e.G.m.b.H. Mehlsack/Ostpreußen“, przekształcony w 1935r. w „Raiffeisen-An- und Verkaufsgenossenschaft e.G.m.b.H. Mehlsack/Ostpreußen“. Istniejące do tej pory filie przekształcono w samodzielne spółdzielnie. Część ryzyka spadło tym samym na nowo utworzone podmioty, a główna spółdzielnia została odciążona.

 Pomimo początkowych trudności spółdzielnia z Pieniężna zdołała przetrwać lata nierentowności przemysłu rolniczego, nie wykorzystując poręczeń ich członków – mimo że w tym czasie nastała konieczność budowy własnej elektrowni z agregatem dieslowskim (1924), kupna młyna firmy Max Schneider o wydajności 10 ton (1928), budowy 30-metrowego magazynu do przechowywania nawozów (1932) oraz magazynu o wymiarach 36x11m do przechowywania części zamiennych i zapasów żelaza (1934). Od 1935r. znów można było myśleć o intensywnej rozbudowie zakładu.

 Motoryzacja rozwijała się w zaskakująco szybkim tempie. Budowa warsztatów silnikowych i samochodowych, wraz z kompletnym wyposażeniem, podnośnikiem i myjnią, była przesądzona, gdyż wynikała z ogromnego zapotrzebowania na tego typu usługi. Przemysł rolniczy w coraz szerszym zakresie zaopatrywał się w ciągniki i zmotoryzowane maszyny żniwne. Spółdzielnia zrobiła to samo, jednak na wspólny użytek wszystkich swoich członków. Warsztaty naprawcze wyposażono w ciężarówki, tak aby w sezonie móc wykonywać naprawy na miejscu i możliwie jak najszybciej. Utrzymywanie kilku samochodów ciężarowych umożliwiło szybki odbiór wyrobów rolniczych, jak i dostarczenie niezbędnego zaopatrzenia. Dzięki temu niejednemu rolnikowi oszczędzono dalekiej drogi do miasta.

Po wybudowaniu warsztatów w 1935r., przyszedł czas na maszynownię z nowoczesnymi silnikami na gaz ssany (1936). W 1937r. nastąpiła rozbudowa starego młyna o dotychczasowej wydajności 15 ton, co skutkowało zwiększeniem jego wydajności do 25 ton. Jednocześnie zlikwidowano młyn firmy Schneider z 1928r. o wydajności 10 ton. Dzięki temu zyskano dodatkowe pomieszczenie, które niezwłocznie przekształcono w magazyn na zboże o pojemności 15 000centarów /1cetnar=50kg/. Nowe maszyny udowodniły swą przydatność po wybuchu II wojny światowej, gdy większość gospodarstw zostało pozbawionych rąk do pracy na skutek ogólnej mobilizacji.

 Kolejnych planów rozbudowy zakładu niestety nie zdołano już urzeczywistnić. Spółdzielnia przestała istnieć z dniem 16 lutego 1945r.

 Na koniec warto nadmienić, że zakład przeciętnie zatrudniał ok. 100 robotników i pracowników administracyjnych. Spółdzielnia zrzeszała ok. 500 członków posiadających łącznie ok. 4000 udziałów w przedsiębiorstwie. Suma udziałów spółki sięgała ok. 80 000 marek /Reichsmark/, suma gwarancyjna wynosiła ok. 800 000 marek.

„Spółdzielnia”, jak ją pokrótce nazywali miejscowi mieszkańcy, odgrywała ogromną rolę w życiu gospodarczym Pieniężna: rolnicy, którzy dostarczali do niej swoje wyroby, lub odbierali maszyny, nawozy itp., odwiedzali przy okazji gospody i kupowali towary od miejscowych handlarzy, poza tym każdy spośród mieszkańców Pieniężna zapewne pamięta, jak duży ruch panował na ul. Dworcowej (Bahnhofstraße). Nieraz do spółdzielni zmierzały całe kolumny samochodów ciężarowych załadowanych po dach workami ze zbożem. Niejedna marka uzyskana ze sprzedaży zboża została przeznaczona na zakupy w miejscowych sklepach z ubraniami, narzędziami oraz wieloma innymi przedmiotami codziennego użytku.

  Spółdzielni przewodzili kolejno:

1904 - 1913 Pan Albrecht, Pieniężno, jednocześnie pełnił funkcję rachmistrza w lokalnej spółdzielni pożyczek bankowych,

1913 - 1931 Pan dr Emil Wiechert, Pieniężno,

1931 - 1945 Pan Paul Hohmann, Pieniężno.

  Zarząd liczył trzech członków, natomiast rada nadzorcza składała się z sześciu osób.