Sołectwa

Na gminę Pieniężno składają się 38 miejscowości, w tym 24 sołectwa.

Białczyn (Gajle)
Dawna nazwa: Lilienthal, Gayl

Wieś została lokowana na prawie chełmińskim w 1334 roku. We wsi Białczyn pozostały częściowo zachowane układy ruralistyczne, sięgające średniowiecza. Zabudowa zabytkowa zachowała się w ok. 60%. Wieś dzieli się na dwie części: wieś i były PGR. We wsi znajduje się kaplica rzymskokatolicka, wybudowana około 1900 roku, w której odbywają się nabożeństwa religijne. Należy ona do Parafii w Tolkowcu.

Bornity
Dawna nazwa: Bornitt

Leżące w komornictwie pieniężeńskim Bornity po raz pierwszy wspomniane są w dokumencie z 1304 roku. Były wówczas dwudziestowłókową wsią na prawie pruskim. Mieszkali w niej niewolni Prusowie kapitulni. Dokument wspomina również o istnieniu we wsi młyna. Charakter wsi chełmińskiej zyskały Bornity z chwilą otrzymania przywileju lokacyjnego 6 maja 1390 roku. Ponieważ wieś była już zamieszkana, nie otrzymała wolnizny. Zezwolono natomiast mieszkańcom wybrać spośród siebie (za radą wójta kapituły) sołtysa, podczas gdyw innych wsiach chełmińskich urząd sołecki był dziedziczny. Z chwilą nadania osadzie prawa chełmińskiego mieszkańcy uzyskali wolność osobistą. W listopadzie 1393 roku wieś otrzymała przywilej na założenie karczmy. Obronną ręką wyszły Bornity z niszczycielskiej wojny lat 1519-1521. Ani jedna włóka ziemi nie leżała odłogiem. W 1656 roku wieś obejmowała 20 włók ziemi ornej, na których gospodarowało siedmiu chłopów i sołtys, w 1772 roku liczyła 21 włók ziemi uprawnej. Mieszkańcy wsi, oprócz normalnych czynszów, obciążeni byli szarwarkiem na korzyść pieniężeńskiego zamku. W 1783 roku Bornity były wsią królewską z młynem, miały 20 domów mieszkalnych należących do parafii pieniężeńskiej. W roku 1820 liczyły 17 domów i 118 mieszkańców. W 1900 roku wieś miała 600 ha. Taki sam obszar obejmowała w 1905 roku i liczyła wówczas 189 mieszkańców. Bornity nie były nigdy wsią parafialną, trudno, więc powiedzieć, kiedy powstała tu szkoła. Wiadomość o niej odnotowano w 1778 roku, 10 lat później - 14 października 1788 roku - postawiono nowy budynek szkolny. Nauczyciel otrzymał osiem półkorców żyta, 52 wiązki słomy, 512 funtów siana, 16 fur drewna opałowego, a ponadto korzystał z ogrodu szkolnego. W 1802 roku istniała w Bornitach królewska szkoła wiejska. W 1939 roku Bornity liczyły 58 gospodarstw domowych, 272 mieszkańców, z których 196 utrzymywało się z rolnictwa i leśnictwa, 43 z pracy w przemyśle i rzemiośle, a cztery z handlu i komunikacji. We wsi były wówczas dwa gospodarstwa rolne o powierzchni 5-10 ha, trzy o powierzchni 10-20 ha, sześć o powierzchni 20-100 i jedno powyżej 100 ha.

W Bornitach jest również kaplica rzymskokatolicka pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny, wybudowana około 1880 roku, w której odbywają się nabożeństwa religijne, należąca do Parafii w Bażynach.

Cieszęta (ulica Łąkowa, ul. Cicha)
Dawna nazwa: Sonnenfeld, pierwotna nazwa: Campus Scudithen

Pierwsza wzmianka o wsi Cieszęta pochodzi z 1326 roku. Została założona na prawie chełmińskim oraz stanowiła wielką własność, później wieś królewską. Dane ze spisu powszechnego z 17 maja 1939 roku, podają, że zamieszkiwało ją 140 osób. To wieś leżąca na trasie Pieniężno – Orneta, o bardzo dobrym połączeniu komunikacyjnym. W roku 1959 w wyniku zmian terytorialnych Cieszęta weszły w skład Gminy Pieniężno, posiadającej w tym czasie status Gromady. Przy drodze stoją dwie zabytkowe kapliczki, charakterystyczne dla pejzażu Warmii.

Glebiska
Dawna nazwa: Kleefeld, pierwotna: Campus Glewiske

Glebiska zostały lokowane na prawie chełmińskim w 1317 roku. Dane ze spisu powszechnego z 17 maja 1939 roku, podają, że wieś zamieszkiwało 250 mieszkańców. W roku 1959 w wyniku zmian terytorialnych Glebiska wraz z Cieszętami weszły w skład Gminy Pieniężno, posiadającej w tym czasie status Gromady. W bliskiej odległości wsi, około 1 km znajduje jezioro Tauty, nazywane również Tafty lub Taftowo (Tafter See, Kleefelder See). Jezioro ze wszystkich stron otoczone jest lasem mieszanym z przewagą sosny. Od strony północnej znajduje się główna plaża, a od strony wschodniej tzw. Dzika plaża, obie są niestrzeżone. Jest to jezioro polodowcowe z postępującym procesem eutrofizacji. Jego powierzchnia wynosi 95 ha, a głębokość sięga 9 metrów. Wzdłuż linii brzegowej biegnie ścieżka, którą można okrążyć jezioro, za wyjątkiem południowego, bagiennego odcinka. W tym miejscu nadmiar wody uchodzi z jeziora w postaci Tauckiego Potoku (Taft Graben), jest to prawy dopływ Młyńskiej Strugi, dopływu rzeki Pasłęki. Nad jeziorem znajduje się malowniczo położona polana leśna, camping z wydzielonym polem namiotowym oraz z podłączeniem do prądu o łącznej powierzchni ok. 1 ha.

Jesionowo
Dawna nazwa niemiecka: Eschenau

Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1334 roku. Lokowana na prawie chełmińskim.
W 1783 roku była wsią królewską i posiadała kościół. Dane ze spisu powszechnego
z 17 maja 1939 roku, podają, że zamieszkiwało ją 160 osób.

Jeziorko
Pierwotna nazwa: Seuelt, dawna nazwa niemiecka: Seefeld

Wieś została lokowana na prawie chełmińskim, pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1325 roku.

Kajnity ( Pieniężno Pierwsze)
Pierwotna nazwa: Kaymiten, sprzed II wojny św.: Heistern

Obecną nazwę wieś uzyskała w 1999 roku, kiedy zmieniła się z Kajmit na Kajnity. Wieś została założona na prawie chełmińskim w 1309 roku. W 1783 roku wieś miała charakter wsi królewskiej i znajdowały się w niej 22 domy mieszkalne. Dane ze spisu powszechnego z 17 maja 1939 roku, podają, że zamieszkiwało ją 235 osób.

Kolonia 19 to adres Wyższego Seminarium Duchownego Księży Werbistów. Jest to najdłużej działająca wyższa uczelnia w powiecie braniewskim, afiliowana przy Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim. Od kilku lat przy szkole działa również Instytut Teologii dla świeckich. Studium przygotowuje nauczycieli religii oraz pozwala na kontynuację studiów magisterskich na Wydziale Teologii w Olsztynie (UWM). Studium w części jest refundowane przez Prokurę Misyjną. Nauka w pieniężeńskim seminarium daje możliwość poszerzenia wiedzy religijnej, a także szansę wyjazdu na misje. W ramach studiów oprócz filozofii oraz teologii dogmatywnej i moralnej odbywają się zajęcia zakresu misjologii oraz antropologii kulturowej.

Na terenie sołectwa funkcjonuje świetlica, zbudowana w ramach projektu „U wrót Wałszy”, współfinansowanego ze środków unijnych w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego „Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich 2004-2006” w zakresie działania – Odnowa wsi oraz zachowanie i ochrona dziedzictwa kulturowego. We wsi znajdują się kapliczki, charakterystyczne dla krajobrazu warmińskiego.

Kierpajny Wielkie (Kierpajny Małe)
Pierwotna nazwa: campus Kirpain, dawna niemiecka: Gross Körpen, Klein Körpen

Korzenie wsi sięgają 1280 roku. Pierwotny charakter wsi to wielka własność, zaś w 1783 roku uzyskała status majątku szlacheckiego. Z tego okresu pochodzi istniejący do dziś folwark szlachecki, należący do rodziny von Buhl. Obecnie zespół pałacowo – parkowy wpisany do rejestru zabytków, będący w dyspozycji Agencji Nieruchomości Rolnych. Po wojnie majątek znacjonalizowano i na jego bazie utworzono Państwowe Gospodarstwo Rolne. W tym czasie postawione zostały budynki mieszkalne dla pracowników, rozbudowano infrastrukturę gospodarczą, wzdłuż całej miejscowości wybudowano drogę twardą. Mniej więcej w tym czasie zmieniono nazwę miejscowości z Karpin Wielkich na Kierpajny Wielkie. Z czasem powstał kombinat trzech państwowych gospodarstw: Kierpajny Małe, Kajnity, Kierpajny Wielkie z centrum kierowniczo – administracyjnym w tej miejscowości. PGR funkcjonował przez 50 lat i w tym okresie bardzo wyraźnie zaznaczyły się procesy rozwojowe. W osiedlu istniała szkoła podstawowa, przedszkole, świetlica, Ochotnicza Straż Pożarna (istniejąca do dziś). Osiedle szybko zostało zelektryfikowane i zwodociągowane.

 Na terenie wsi znajduje się kaplica wybudowana w 1984 roku.

Lubianka (Glądy, Kowale)
Dawna nazwa: Schönsee, Glanden, Liebenau

Kowale zostały lokowane na prawie chełmińskim w 1326 roku, w XVII wieku uzyskały status wsi królewskiej. Dane ze spisu powszechnego z 17 maja 1939 roku, podają, że zamieszkiwało je 190 osób, Glądy 88 osób, zaś Lubiankę 180 osób. Data lokacji Lubianki to 1334 rok, była to wieś chełmińska, zaś status Gląd to drobna i wielka własność. Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1386.

Lechowo
Dawna nazwa niemiecka: Lichtenau, pierwotna: Colkstitien

Kapituła zlokalizowała wieś Lechowo – Lichtenau, co według języka niemieckiego znaczyć może - Świetlany i 23 października 1326 roku wystawiła przywilej lokacyjny na staropruskim polu osadniczym Colkstitien, w komornictwie pieniężeńskim. Obszar wsi obejmował 70 włók
(1 włóka wynosiła około 16,8 ha), z czego cztery przeznaczono na uposażenie kościoła, a siedem dla sołtysa. Po upływie jedenastoletniej wolnizny chłopi mieli płacić roczny czynsz w wysokości pół grzywny. W 1330 roku wieś otrzymała przywilej na założenie karczmy. O istnieniu pierwszej szkoły parafialnej można wnioskować tylko pośrednio, ponieważ nie zachowały się żadne dokumenty świadczące o tym. W czasie wojny 1519 - 1521 z 59 włók czynszowych 41 opustoszało. Bardzo powoli następowało ponowne zasiedlenie wsi, mimo usilnych starań kapituły. Pełne zagospodarowanie wsi przypadło dopiero na koniec XVI wieku. W 1656 roku mieszkało w Lechowie 18 chłopów, 2 sołtysów i karczmarz. Obszar wsi pozostał niezmieniony od 1385 roku. W 1783 roku Lechowo jako wieś królewska z kościołem liczyła 35 domów, a w 1820 roku 53 domy i 320 mieszkańców. W 1900 roku obszar wsi wynosi 1193,3 ha, a w roku 1905 mieszkało 622 osoby. W 1939 roku gmina Lechowo liczyła 133 gospodarstwa domowe i 588 mieszkańców, z których 385 utrzymywało się z rolnictwa i leśnictwa, 83 z pracy w przemyśle i rzemiośle, 22 z pracy w handlu i komunikacji. Było wówczas 15 gospodarstw rolnych o powierzchni 0,5 ha, 6 o powierzchni od 5-10 ha i 21 o powierzchni 20- 100 ha.

W 1772 roku Lechowo wraz z całą Warmia zostaje oderwane od Polski. Przez około 180 lat, ta ziemia oddalona od Macierzy uległa prawie całkowitej germanizacji. Powojenni mieszkańcy tych terenów opowiadali, że mimo wszystko świadectwa polskości i tak przetrwały tu bardzo długo. Z opowiadań tych wiemy, że Niemcy w ostatnim dziesięcioleciu przed wojną budowali nowe domy. Część budynków uległa zniszczeniu na skutek działań wojennych, a po 1945 roku wiele zabudowań rozszabrowano.

Charakterystycznymi punktami w miejscowości są cztery murowane kapliczki oraz krzyż przydrożny. We wsi znajduje się Kościół pw. św. Jana Chrzciciela, pierwsza wzmianka o miejscowym proboszczu pochodzi z 1343 roku. Prawdopodobnie z tego czasu pochodził niewielki salowy, bezwieżowy kościół murowany z cegły.

Miasto Pieniężno posiada umowę partnerską z niemieckim miastem Lichtenau. Ważną, wręcz podstawową rolę w początkach współpracy odgrywa wieś gminna Lechowo. Podstaw tej współpracy można dopatrywać się w historii założenia wsi. Wiosną 1322 roku niemieccy koloniści przyjechali z Paderborn na tereny dzisiejszego Lechowa. Byli to prawdopodobnie rzemieślnicy i robotnicy, którzy przyjechali na Warmię w poszukiwaniu pracy. To oni osiedlając się nadali swojej nowej miejscowości nazwę miasteczka,
z którego pochodzili tj. Lichtenau, dzisiejsze Lechowo.

W roku 2006 Lechowo obchodziło 680-lecie swojego istnienia. Z tej okazji we wsi ustawiono pamiątkowy pomnik.

Łajsy (Pajtuny)
Dawna nazwa: Layss

Wieś została założona na staropruskim polu osadniczym Lays. Dokument lokacyjny wystawiony 5 maja 1304 roku (inne źródła podają 1204 rok), zleca zasadźcy Marcinowi von der Mark założenie 65 łanowej wsi na prawie chełmińskim. Wieś wytyczona zostaje przez geometrę Jana z Dobrzynia. W XIV wieku wybudowano we wsi kościół. Po wojnie pruskiej, ostatniej wojnie pomiędzy Polakami, a Krzyżakami, która rozgrywała się w latach 1519-21 wieś częściowo opustoszała. W 1656 roku wieś liczyła 59 włók. W roku 1783, jako wieś królewska liczyła 37 domów, zaś w 1905 roku zamieszkiwało ją 478 osób. Spis powszechny z 17 maja 1939 roku podaje, że zamieszkuje ją 500 mieszkańców i znajduje się w niej 125 gospodarstw domowych. Dzisiejszy charakter wsi to ulicówka, wydłużona wzdłuż rzeki Wałszy, z kościołem w centrum.

Wieś wychowała wiele znaczących dla rozwoju Warmii postaci. Jedną z nich jest Jan z Łajs, który założył miasto Olsztyn 31 października 1353 roku. Jego brat - Henryk z Łajs był założycielem miasta Barczewo. Ze swych obowiązków zasadźcy miejskiego Jan z Łajs wywiązywał się bardzo skutecznie. Olsztyn został zaludniony, zbudowany i obwarowany. Za jego życia rozplanowano sieć ulic z centralnie położonym rynkiem, wzniesiono mury obronne z bramami, wybudowano główny masyw kościoła św. Jakuba. I tak historyczne dzieje spowodowały, że do dnia dzisiejszego Łajsy pozostały wsią o charakterze rolniczym. Natomiast miasto założone przez Jana z Łajs stało się ośrodkiem gospodarczym, naukowym i jednocześnie stolicą regionu.

Pajtuny
Dawna nazwa: Peythunen, zaś pierwotna Campi Marim et Speriti

Wieś pierwotnie miała status drobnej własności, a od 1783 roku wsi chełmińskiej.
W tym czasie we wsi wybudowanych było 8 domów mieszkalnych.

Na stronie internetowej Domu Warmińskiego, pod adresem: http://www.domwarminski.pl/content/view/545/715/ znajduje się akt lokacyjny Pajtun, znajdujący się poniżej. Przywilej dotyczący wsi dzisiejszej Peythunen, parafia Layss.
Braunsberg, 2. Lipca 1282 r. Poytun i jego brat Sassin i Stygots syn Poytuna otrzymują "połowę pola Marim i pewne małe pole Speriti." Prawo chełmińskie; do wypraw wojennych są zobowiązani z dwoma zbrojnymi i tyluż końmi. Podatki od pługa i radła zwyczajne, wosk - fennig koloński.

Łoźnik
Dawna nazwa: Lotterfeld, pierwotna zaś – Campus Pelten

Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1325 roku. Pierwotny charakter wsi, to wieś chełmińska, od roku 1783 uzyskała status wsi królewskiej. Dane ze spisu powszechnego z 17 maja 1939 roku podają, że zamieszkiwały ją 222 osoby.

We wsi znajduje się Kaplica p.w. Najświętszej Marii Panny z 1873 r., należąca do parafii w Plutach.

Niedbałki
Dawna nazwa: Lotterbach

Pierwsza wzmianka o wsi lokowanej na prawie chełmińskim pochodzi z 1334 roku. Dane ze spisu powszechnego z 17 maja 1939 roku podają, że zamieszkiwało ją 209 osób w 43 gospodarstwach domowych.

Pakosze (Brzostki)
Nazwa pierotna: Puchusen, niemiecka: Packhausen

Pierwsza wzmianka o Pakoszach zawarta jest w dokumencie z 1308 roku. Przywilej lokacyjny wieś otrzymała 1 czerwca 1311 roku z rąk proboszcza kapituły katedralnej, Henryka. Zasadźca, Henryk Roth, podjął się zasiedlić 50 włók ziemi na pruskim polu Puchusen w komornictwie pieniężeńskim. W zamian za to otrzymał prawo założenia młyna i karczmy oraz 10 włók ziemi wolnej od wszelkich powinności. Osadnicy, po upływie jednorocznej wolnizny, mieli płacić czynsz w wysokości pół grzywny rocznie od każdej włóki. Po wojnie lat 1519-1521 na 40 włók czynszowych 13 opustoszało. Nie wiadomo, jak przebiegało ponowne zagospodarowanie wsi. W 1656 roku we wsi na 40 włókach czynszowych gospodarowało 11 chłopów, a na 10 włókach sołeckich dwóch sołtysów. W roku 1783 Pakosze, jako wieś królewska, liczyły 26 domów, a w 1820 roku 24 domy i 196 mieszkańców. W 1900 roku obszar wsi obejmował 849,7 ha, a w 1905 roku na tym obszarze mieszkało 380 osób. Pakosze nigdy nie miały szkoły ani kościoła. W 1939 roku gmina Pakosze liczyła 68 gospodarstw domowych i 318 mieszkańców,
z których 223 utrzymywało się z rolnictwa i leśnictwa, 46 z pracy w przemyśle i rzemiośle, 9 z pracy w handlu i komunikacji. We wsi było wówczas sześć gospodarstw rolnych o powierzchni 0,5-5 ha, dziewięć o powierzchni 5-10 ha, cztery o powierzchni 10-20 ha i 17 o powierzchni 20-100 ha.

Pierwsza wzmianka o wsi Brzostki pochodzi z 1350 roku. Wieś została lokowana na prawie chełmińskim, w 1783 roku posiadała status wsi królewskiej.

Piotrowiec
Dawna nazwa: Peterswalde

Pierwsza wzmianka o Piotrowcu zawarta jest w dokumencie z 11 listopada 1326 roku.
W latach dwudziestych XIV wieku, niejaki Piotr przystąpił do założenia wsi między Kiersinami, Kłusinami Wielkimi i Nałabami. Od imienia zasadźcy - sołtysa przyjęła nazwę Piotrowca. Miała 54 i pół włóki. Oprócz sołectwa Piotr otrzymał prawo założenia karczmy i młyna. Przywilej lokacyjny uzyskał Piotrowiec dopiero 11 listopada 1330 roku. Z wojen w XV wieku Piotrowiec wyszedł mało zniszczony, natomiast niezmiernie ucierpiał w czasie wojny pruskiej w latach 1519-1521. Na 45 włók czynszowych 32 były opuszczone. Zasiedlenie przebiegało powoli. Dopiero w latach osiemdziesiątych XVI wieku wieś powróciła do dawnego stanu. 4 listopada 1649 roku kapituła odnowiła przywilej lokacyjny wsi, a sołectwo nadała Michałowi Belgartowi. W 1656 roku Piotrowiec, jako królewska wieś z kościołem, liczył 36 domów mieszkalnych, a w 1820 roku 31 domów i 237 mieszkańców. W 1900 roku obszar wsi wynosił 908,7 ha, a w 1905 roku mieszkało tu 369 osób. Kościół zbudowano w połowie XIV wieku. W 1581 roku spłonął, a nowy postawiono w 1589 roku. Obecna budowla pochodzi z 1771 roku. W 1939 roku gmina Piotrowiec liczyła 90 gospodarstw domowych i 399 mieszkańców, z których 282 utrzymywało się z rolnictwa i leśnictwa, 28 z pracy w przemyśle i rzemiośle, 14 z pracy w handlu
i komunikacji.

Pluty (Pełty)
Dawna nazwa: Plauten

Przez teren wsi przepływa rzeka Wałsza. W roku 1325 prepozyt Kapituły Warmińskiej Jordan zbudował tu zamek drewniany w celach obronnych, po którym nie zostały ślady, a w roku następnym wieś otrzymała od tejże kapituły przywilej lokacyjny uposażający także kościół. Proboszcz wzmiankowany jest w dokumencie z 1343 r. Na początku XX wieku zachowane były jeszcze wały i rowy. Natomiast kościół zachował się. Zbudowano go prawdopodobnie w drugiej połowie XIV wieku. Zdewastowany był w 1410 r. w czasie wojny polsko-krzyżackiej. Ponownej konsekracji pod wezwaniem św. Wawrzyńca i Stanisława dokonał w 1581r. biskup Marcin Kromer. W roku 1801 budowlę przedłużono ku zachodowi i dobudowano obecną wieżę. Między południową przyporą, a wschodnią ścianą, na elewacji kościoła znajduje się zegar słoneczny, ścienny, z XVIII w. We wsi znajduje się pięć charakterystycznych warmińskich, murowanych kapliczek. Liczba mieszkańców w roku 1933 wynosiła 319 osób, w 1939 - 310 osób. O wsi, Pełty, której pierwotna nazwa brzmi – Steinbotten pierwsza wzmianka pochodzi z 1323 roku, była to wieś założona na prawie chełmińskim, w XVIII wieku stanowiła wieś królewską i posiadała młyn. Dane ze spisu powszechnego z 17 maja 1939 roku podają, że zamieszkiwało ją 100 osób, w 19 gospodarstwach domowych.

Posady (Kiersiny)
Dawna nazwa: Palten, pierwotna: Campi Possede et Suriti, Kiersin: Kirschienen

Na stronie internetowej Domu Warmińskiego, pod adresem: http://www.domwarminski.pl/content/view/545/715/
znajduje się akt lokacyjny wsi Posady i Kiersiny znajdujący się poniżej:
Przywilej na wsie dziedziczne: Kierschienen i Palten, parafia Peterswalde pod Mehlzakiem.
4 Czerwca 1284 r,Dano (quibusdam pruthenis) doybe, Smyge, Sange et Conrado dictis Kirsini sioła (campos) possede et Suriti w całości z prawem chełmińskiem, jak to Jan Fleming, brat biskupa i Brulandus swoje dobra posiadają. W opisaniu granic zachodzi miejsce (locus): Carwomcholmike vulgariter nominatum i kamień Taminis (Tanussis?), posiadłość Prusaka "pede" rzeczułka Mandangni, pole (campus) graude. Wszelkie prawa i użytki służą obdarzonym, prócz polowania na bobry, kruszcu i soli. Służba wojskowa w dwa konie z dwoma zbrojnymi. Zwyczajne podatki od pługa i radła, wosk, denar koloński.
Świadkowie: Johannes Flemingus, Rulandus (pewnie ów Brulandus) Sampalte i filius suus, Hartmanus venator, Henningus de posirie etc.

Wsie lokowane były jako drobna własność w 1284 roku, w 1783 uzyskały status wsi królewskich. Według spisu powszechnego z 1939 roku wieś Kiersiny zamieszkiwało 182 mieszkańców w 40 gospodarstwach domowych.

Radziejewo
Dawna nazwa: Sonnwalde

Wieś lokowana na prawie chełmińskim w roku 1326. Należy dodać, że wymienionej lokacji dokonała Kapituła Warmińska, która poleciła zasadźcy Bernardowi von Schonenwalde utworzenie 70 łanowej wsi. To sprawiło, iż Radziejewo stało się własnością tejże kapituły w komornictwie pieniężeńskim. Wieś Radziejewo była zróżnicowana ludnościowo, zamieszkiwali tu i Niemcy i Polacy. Radziejewo podczas Wojny Pruskiej w latach 1519-1521 zostało całkowicie spustoszone. Po dwóch latach od tej wojny ani jedna włóka ziemi nie została obsadzona na nowo. W połowie XVII wieku na 59 włókach gospodarowało 21 chłopów i trzech sołtysów na siedmiu włókach sołeckich. We wsi znajdowała się wówczas karczma, o której pierwsza wzmianka pochodzi z 3 września 1599 roku. Wskutek I-go rozbioru Polski Radziejewo należało do skarbu Prus Wschodnich. Z racji tego patronatu doszło do wszechstronnego rozwoju wsi, czego dowodem było istnienie 49 zagród już w roku 1733. W następstwie tych sprzyjających okoliczności Kapituła Katedralna oświadczyła, że kościół filalny w Radziejewie zostanie podniesiony do rangi parafii. Dokumenty świadczą, że miało to miejsce w 1896 roku. W 1939 roku gmina miała 121 gospodarstw domowych, 545 mieszkańców, z których 409 utrzymywało się z rolnictwa i leśnictwa, 34 z pracy w przemyśle i rzemiośle, 19 z pracy w handlu i komunikacji. We wsi było wówczas osiem gospodarstw o powierzchni 0,5-5 ha, 10 o powierzchni 5-10 ha, 15 o powierzchni 10-20 ha i 26 o powierzchni 20-100 ha.

Wieś w 2006 roku obchodziła swoje 680-lecie, na pamiątkę, którego mieszkańcy wsi ufundowali głaz pamiątkowy.

Różaniec (Borowiec)
Dawna nazwa: Rosenort

Pierwsza wzmianka o wsi Różaniec pochodzi 1317 roku, lokowana na prawie chełmińskim.
W 1783 posiadała status wsi królewskiej. Według spisu powszechnego z 1939 roku wieś zamieszkiwały 324 osoby w 61 gospodarstwach.

Wieś Borowiec, którego pierwotna nazwa to Berenwaldt, zaś niemiecka to Borwalde lokowana została na prawie chełmińskim w 1394 roku. Według spisu powszechnego z 1939 roku we wsi mieszkało 71 osób. Jadąc do wsi Borowiec należy zwrócić uwagę na szczególną kapliczkę kolumnową, która jest bardzo ciekawym obiektem pod względem architektonicznym. Na wysokim cokole znajduje się postać Matki Bożej z dzieciątkiem. Najprawdopodobniej została ufundowana w 1886 roku, o czym świadczy data znajdująca się na cokole kapliczki.

Sawity (Gaudyny)
Dawna nazwa: Engelswalde, pierwotna Campus Sawylten

Wieś została założona w 1326 roku jako wielka własność, a w roku 1783 stanowiła szlachecki majątek wraz z wsią. Dane spisu powszechnego z 1939 roku podają, że wieś zamieszkiwało 205 mieszkańców.

Pierwsza wzmianka o Gaudynie pochodzi z 1355 roku. Podobnie jak Sawity została założona jako wielka własność.

Wojnity
Dawna nazwa: Woynitt

Historia Wojnit sięga 1289 roku, kiedy nadano jej akt lokacji na prawie chełmińskim i wielkiej własności. W 1783 roku posiadała status wsi królewskiej. Dane spisu powszechnego z 1939 roku podają, że wieś zamieszkiwało 141 mieszkańców w 30 gospodarstwach domowych. W okolicach Wojnit na wschód od wsi leży stare grodzisko, a drugie takie znajduje się na terenie Rezerwatu Przyrody: Dolina Rzeki Wałszy.

Wopy (Pawły)
Dawna nazwa: Woppen, Pawłów: Paulen

Wopy, których pierwotna nazwa brzmiała: Campus Wuppe zostały założone w 1325 roku jako drobna własność na prawie chełmińskim. W XVIII wieku posiadała status wsi królewskiej z młynem. Według spisu powszechnego z 1939 roku wieś zamieszkiwało 197 mieszkańców w 41 gospodarstwach.

Pawły lokowane zostały na prawie chełmińskim w 1347 roku. Pierwotna nazwa prawdopodobnie pochodzi od imienia zasadźcy. W roku 1939 zamieszkiwało ją 227 mieszkańców w 46 gospodarstwach domowych.

Wyrębiska
Pierwotna nazwa: Lichtenwalde

To wieś lokowana na prawie chełmińskim w 1329 roku.
Według spisu powszechnego z 1939 roku mieszkało w niej 149 mieszkańców.

Żugienie
Dawna nazwa: Sugnienien

Pierwsza wzmianka o Żugieniach pochodzi z 1315 roku. Wieś została lokowana na prawie chełmińskim. W roku 1939 zamieszkiwało ją 256 mieszkańców w 53 gospodarstwach domowych.

Opracowała Zofia Gałczyńska 

[ostatnia aktualizacja 2024-09-27, Z.G.]