Walory przyrodnicze

Teren gminy położony jest w obrębie Mezoregionu Wzniesień Górowskich osiągających maksymalną wysokość 216 m n.p.m. na Górze Zamkowej. Wzniesienia te stanowią izolowane cokoły moreny czołowej ostatniego zlodowacenia. Pod względem rzeźby terenu panuje tu powszechnie wysoczyzna morenowa falista, z nałożonymi na nią licznymi pasmami akumulacyjnych moren czołowych. Jedynie w części zachodniej występują fragmenty równiny zastoiskowej, a na północ od Pieniężna - niewielki, wydłużonego kształtu płat dolinnego sandru.

Atrakcją gminy jest rzeka Wałsza, która wcięła się głęboko w podłoże wysoczyzny morenowej, w sąsiedztwie moren czołowych, tworząc malowniczy jar. Walory przyrodnicze doliny tej rzeki stały się podstawą do utworzenia jedynego w byłym woj. elbląskim krajobrazowego rezerwatu przyrody o powierzchni 220,47 ha o nazwie "Dolina Rzeki Wałszy".

Teren ten wykształcił się w wyniku działalności ostatniego zlodowacenia bałtyckiego lobu lodowcowego Zatoki Gdańskiej w jego VII fazie Materiał glebowy stanowią tłuste gliny morenowe i piaski zwałowe moreny dennej falistej.

Charakterystyczna jest obecność licznych głazów pochodzących ze Skandynawii i Finlandii: granitów, granitognejsów, porfirów, piaskowców i wapieni. Wśród nich wyróżnia się czerwony granit rapakiwi w skupisku głazów znajdujących się w dolinie Wałszy, poniżej Pieniężna. Obszar rezerwatu stanowi 3,4% ogólnej powierzchni wyróżnionej przez Wojewódzki Ekologiczny System Obszarów Chronionych (WESOCh), w ramach którego utworzono parki krajobrazowe i obszary chronione. Głównym zadaniem tego systemu jest zachowanie walorów przyrodniczych oraz stworzenie odpowiednich warunków dla regeneracji sił ludzkich. Ponadto WESOCh ma zapewnić należyte funkcjowanie środowiska przyrodniczego poprzez utrzymanie równowagi ekologicznej.

Według typologii krajobrazów naturalnych rezerwat "Dolina Wałszy" sklasyfikowany jest jako pagórkowaty pojezierny, chroniący unikatowy krajobraz strefy moreny falistej i czołowej oraz biotopu lasów i hydrotopu przyrzecza Wałszy. Rzeka Wałsza jest najdłuższym dopływem Pasłęki. Ma długość 65,4 km, a obszar dorzecza 406,4 km2 co stanowi 17,6% ogólnej powierzchni dorzecza Pasłęki. Wałsza zalicza się do rzek czystych; oprócz wleczonego po dnie rumowiska skalnego rzeka niesie wiele zawiesiny mineralnej. Spadek rzeki na całej długości wynosi 4,2 %o . W środkowym biegu płynie w głęboko wciętej dolinie i średni spadek Wałszy na tym odcinku wynosi 5,13 %o. Woda jest lodowata, płynie wartko, rozpryskując się na rumowiskach głazów wymytych z moreny i zalegających dno. Przepływy rzeki wynoszą: 1,65 m3/s minimalnie, 3,58 m3/s średnio, do 9,31 m3/s maksymalnie. Urozmaicona rzeźba terenu "Doliny Rzeki Wałszy" stwarza nieprzeciętne walory krajobrazowe, przypominające stosunki górskie. Dolina jest bardzo wąska, a jej zbocza porozcinane są drobnymi, bocznymi dolinkami, odwadnianymi przez małe cieki wodne. Na zboczach widać ślady obrywów lub zsuwów mas ziemnych na skutek ulewnych deszczów, płynących po spadkach dochodzących do 40%. Różnica wysokości między dnem, a krawędzią doliny wynosi 50-60 m. Strome brzegi są porośnięte bogatą pod względem florystycznym roślinnością. Jest ona jednym z ważnych elementów środowiska przyrodniczego decydującym o atrakcyjności terenu dla turystyki i rekreacji.

Spośród 250 występujących gatunków wyróżnić można unikatowe gatunki flory tj.: widłak jałowcowaty, buławik czerwony, wawrzynek wilczełyko, podkolan biały, tojad dzióbaty.
W drzewostanach rezerwatu największy udział ma świerk, dąb szypułkowy i dąb czerwony. Prócz nich jako gatunki panujące występują: sosna zwyczajna, grab zwyczajny, jesion wyniosły, olcha czarna, lipa drobnolistna, brzoza brodawkowata i omszona. Wśród gatunków domieszkowych wyróżnia się: modrzew, buk, klon, wiąz, osikę i wierzbę. Sosna jako gatunek panujący, występuje w południowo-zachodniej części rezerwatu na siedlisku lasu mieszanego świeżego. Dużą ekspansję wykazuje brzoza, jako gatunek pionierski - wszystkie zwolnione przez rolnictwo fragmenty gruntów porastają młodniki brzozowe. Bujna roślinność, zwłaszcza żywozielone lasy lipowo-grabowe na zboczach doliny z wyniosłymi drzewami i wielobarwnym runem podkreślają swoiste uroki krajobrazu. Liczne ścieżki i oznaczone szlaki są główną atrakcją dostępną turystom, pozwalają na bliższe poznanie tego ciekawego obiektu, sprzyjają dostrzeganiu walorów otoczenia i rozwijaniu przyrodniczych zainteresowań. Świat zwierzęcy jest reprezentowany przez wielość gatunków rzadko występujących, wymagających ochrony.
Do ciekawostek należy zaliczyć największego w kraju chrząszcza-ryjkowca rozpucza, występującego głównie w Karpatach i na Podkarpaciu. Spośród wielu gatunków ptaków na uwagę zasługuje pięknie ubarwiony zimorodek, występujący głównie nad wodami czystych rzek i jezior. Pozostałe gatunki reprezentowane są przez: sikory, dzięcioły, myszołowy, sowy uszate, słowiki, kowaliki, bociany czarne i inne. Spotkać można też tu sokoła wędrownego. Dużą liczbę ssaków stanowi zwierzyna łowna np.: jeleń szlachetny, sarna, dzik, jeż, jenot, wiewiórka, borsuk, kuna, okresowo występuje łoś. Lasy na terenie gminy zajmują 22,9% powierzchni obszaru; wchodzą w skład Leśnictwa Pieniężno, Nadleśnictwa Orneta.
Znajdujące się na terenie gminy obszary szczególnie cenne z przyrodniczego punktu widzenia, zostały objęte ochroną rezerwatową. Na terytorium Wzniesień Górowskich istnieją trzy Obszary Chronionego Krajobrazu: rzeki Wałszy, rzeki Banówki i Wzniesień Górowskich.
Obszar Chroniony Krajobrazu Rzeki Wałszy obejmuje tereny przyrzecza tej rzeki od wsi Pawły do granic administracyjnych miasta Pieniężno. Jego powierzchnia to 7396 ha, w tym użytki rolne zajmują -55,7%, tereny leśne - 37,3%, a wody powierzchniowe 0,9%. Przeważa tu rzeźba niskofalista i niskopagórkowata, dominuje krajobraz rolniczo-leśny.

Elementami krajobrazotwórczymi obszaru są:

• tereny leśne we wschodniej części w rejonie wsi Jeziorko, Wopy, Pawły oraz północno-zachodniej części w rejonie wsi Pełty, Pajtuny, Wilknity;
• kompleks łąk stale podmokłych w centralnej części obszaru w rejonie wsi Pluty, Lubianka;
• niecka rzeki Wałszy na odcinku wsi Pełty do miasta Pieniężno;
• tereny upraw rolnych i użytków zielonych.

Rezerwat Dolina Rzeki Wałszy

Rzeka Wałsza

Na tereny leśne obszaru składają się lasy i bory mieszane. Tereny te są mocno pofałdowane, ze stosunkowo bogatą siecią krótkich cieków wodnych.
Las, urozmaicona rzeźba, podmokłości terenowe, sieć cieków wodnych, tworzą w efekcie różnorodny i oryginalny krajobraz. Przepływająca przez obszar rzeka Wałsza prowadzi swe wody w korycie z licznymi zatokami do miasta Pieniężna. Wzdłuż zachodniej granicy obszaru płynie z północy na południe, tworząc liczne zakola, ciek wodny Warna to największy dopływ Wałszy. Znajdujące się na terenie gminy obszary szczególnie cenne z przyrodniczego punktu widzenia, zostały objęte ochroną rezerwatową. Na terytorium Wzniesień Górowskich istnieją trzy Obszary Chronionego Krajobrazu: rzeki Wałszy, rzeki Banówki i Wzniesień Górowskich.
Obszar Chronionego Krajobrazu Rzeki Banówki obejmuje tereny przyrzecza środkowego odcinka rzeki - o powierzchni 3239 ha, w tym użytki rolne zajmują 48,65%, tereny leśne - 45,6%, a wody powierzchniowe 0,5%. O charakterze krajobrazu decydują uwarunkowania przyrodnicze i formy użytkowania rolniczego i leśnego.

Najważniejsze elementy krajobrazotwórcze to:

• wąska dolina rzeki Banówki;
• tereny upraw polowych.

Rzeka Banówka prowadzi swe wody od wsi Piotrowiec do granicy państwa, wcinając się głęboko w podłoże terenu i tworząc malownicze, pełne kontrastów liczne zakola w wąskiej dolinie rzecznej porośniętej lasem. Dolina tego cieku kształtem i charakterem przypomina dużych rozmiarów jar, którego zbocza obfitują w małe dolinki okresowo podmokłe. Na zboczach doliny widać ślady ruchów ziemi - obrywy, zsuwy, ślady spłukiwania powierzchni terenu. Utworzenie na tym obszarze obszaru chronionego miało na celu zachowanie unikatowych walorów przyrodniczych doliny Banówki i występujących tam terenów leśnych.

Obszar Chronionego Krajobrazu Wzniesień Górowskich ma najmniejszy udział w granicach gminy - jego powierzchnia to 586 ha, w tym użytki rolne zajmują 23,3%, tereny leśne 69,4%,
a wody powierzchniowe 0,8%. Elementem krajobrazotwórczym obszaru jest brzeg lasu mieszanego, porastającego strefę pagórków moreny czołowej o punktach kulminacyjnych na wysokości 150-160 m n.p.m. Cechą charakterystyczną kompleksu jest bogata rzeźba terenu
i liczne jeziorka śródleśne.

Wypoczynek nad wodą z każdym rokiem zyskuje coraz więcej zwolenników. Na terenie gminy występuje wiele polodowcowych oczek wodnych, sprzyjających wędkowaniu. Najbardziej atrakcyjnym miejscem do aktywnego spędzania czasu jest jezioro Taftowo o powierzchni 83,3 ha. Miejsce to polecane jest dla osób pragnących izolować się od zgiełku wielkich miast, szukających kontaktu z przyrodą w ciszy i spokoju.

Ukształtowanie powierzchni wokół jeziora jest urozmaicone - działalność lodowca wytworzyła liczne sfałdowania o czytelnych wierzchołkach i stromych krawędziach przeciętych niewielkimi dolinkami. Jezioro rozciąga się w podłużnym zagłębieniu między równolegle sfałdowanymi grzbietami od północnego zachodu ku południowemu wschodowi. Długość jeziora wynosi 1830 m, szerokość zaś od 400 m do 800 m w najszerszym miejscu. Głębokość jeziora nie przekracza 10 m. Wzdłuż brzegów jeziora występują strome krawędzie, których nachylenie dochodzi miejscami do 60o. Linia brzegowa ma 5000 m, jest urozmaicona, tworzy liczne zakola i płytkie zatoczki. Na krańcu północno-zachodnim rozciąga się płaska, trawiasta plaża długości około 300 m schodząca do jeziora, które w tym miejscu posiada łagodnie opadające piaszczyste dno. Pokrycie terenu stanowi bór mieszany, rozciągający się wokół jeziora do szerokości 3 km. W jego skład wchodzą gatunki drzew charakterystyczne dla Warmii: buki, świerki, wiązy, graby, dęby, sosny, jesiony.
Na atrakcyjność bioklimatyczną tego obszaru wpływa dodatnio sosna, która wydziela do atmosfery substancje lotne, działające leczniczo na drogi oddechowe, obniżające ciśnienie; zespoły grabów zaś działają pobudzająco na ośrodki nerwowe, usuwają zmęczenie.

W ocenie rekreacyjnej atrakcyjności obszaru walorem jest urozmaicona rzeźba terenu, dająca wielkie możliwości przeżyć estetycznych, związanych
z oglądaniem pięknych panoram. Liczne wzgórza umożliwiają różnorodne pejzaże z jednego miejsca, a kontrastowe, z eksponowanymi terenami dolinki tworzą zaciszne wnętrza. Wśród wód powierzchniowych na badanym obszarze jezioro Taftowo ma największe znaczenie krajobrazowe. Jest wprawdzie stosunkowo niewielkim zbiornikiem wodnym, lecz o licznych walorach estetycznych. Czysta woda jeziora, bogata linia brzegowa, wysokie skarpy porośnięte różnymi gatunkami roślin, potęgują wrażenia. Na wartość estetyczną wpływa również fakt, że obszar nosi zewnętrzne cechy krajobrazu naturalnego.

Turyści z namiotem i sprzętem biwakowym mogą zatrzymać się na polu namiotowym, usytuowanym w pobliżu wody. Jezioro spełnia wymagania zwolenników sportów wodnych
w okresie sezonu letniego można zażywać kąpieli, uprawiać żeglarstwo i wioślarstwo. Amatorzy wędkarstwa mają tu wymarzone warunki wędkowania, a okalające jezioro lasy bogate w runo leśne spełnią marzenia grzybiarzy.

Prócz wyżej wymienionych obszarów na uwagę zasługuje dynamiczny krajobraz okolic wsi Wojnity i wsi Pluty położonych w dolinie Wałszy w otoczeniu lasów. W miesiącach zimowych Wojnity są tradycyjnym miejscem docelowym organizowanych kuligów. Trasa ta jest wybierana nieprzypadkowo ze względu na malowniczość krajobrazu i deniwelacje terenu dochodzące do 40 - 60 metrów. Wieś Pluty natomiast warto zobaczyć w miesiącach letnich - rozłożona jest ona w dolinie Wałszy, na wzniesieniu zwanym "Grodziskiem" wsuwającym się w okoliczne łąki. Stałym elementem krajobrazu są bociany i przydrożne kapliczki.