Zamek Kapituły Warmińskiej

W większości wschodniopruskich miast zamek i kościół stały w znacznej odległości od siebie i jeszcze w średniowieczu połączone były grubym murem obronnym; obie potężne budowle stanowiły część fortyfikacji miejskich. W Pieniężnie zamek i kościół dzieli wyjątkowo mała odległość, wciśnięte są obok siebie bezpośrednio przy spadzistym stoku doliny Wałszy.

Początkowo zarządca kapitularnej władzy rezydował na zamku w Mehlsack/Pieniężnie, następnie jego siedzibę przeniesiono na zamek w Olsztynie.

Zamek kapitulny,  został wzniesiony w XIV wieku służąc administratorowi ziem warmińskich. Zamek należał do jednego z trzech komornictw Kapituły Warmińskiej. Kolejnymi były Frombork i Olsztyn. Zamek i miasto ulokowano nad rzeką Wałszą, wykorzystując ukształtowanie terenu trudno dostępne potencjalnym najeźdźcom.   Topografia terenu zmusiła do trapezowej zabudowy zamku. W czasach rozkwitu zamek w Pieniężnie tworzyły cztery nieregularne skrzydła. Dom główny, zachowany do dnia dzisiejszego był podpiwniczony i trójkondygnacyjny, pokryty dwuspadowym dachem. Na pierwszym piętrze znajdował się kaplica i refektarz. Zamek nigdy nie miał wieży. Najwyższe piętra zamku pełniły funkcję obronną, do dzisiaj widoczne są na nich zarysy strzelnic.  Miasto posiadało mury obronne.

Spalony podczas wojny głodowej w 1414 roku, został szybko odbudowany i zarazem rozbudowany, w tym czasie zmienił swoją pierwotną dwuczłonową formę na czteroskrzydłową. Skrzydło mieszkalne  nadbudowano do wysokości trzech kondygnacji, dwa nowe skrzydła były jednopiętrowe. Czworobok  budynków otaczał dziedziniec charakterystyczny dla średniowiecznej zabudowy miast.

Z gotyckiej zabudowy zamku na dzień dzisiejszy zachowały się w piwnicach widoczne sklepienia kolebkowe i krzyżowe wsparte na potężnych filarach. Na zewnętrznych ścianach pozostały ślady gotyckich ostrołukowych zakończeń okien. Po zniszczeniach spowodowanych trwaniem Wojny Trzynastoletniej oraz spaleniu przez Szwedów w 1626 roku, został odremontowany i przekształcony stylowo. W miejscu uszkodzonych sklepień gotyckich położono drewniane, belkowe stropy, pokryte barwnymi polichromiami. W południowej partii zachowanego skrzydła zachodniego zostały profilowane stropy z XVIII wieku, na belce podciągowej istnieje napis „Anno 1674”. W wewnątrz wybudowano kominki, ostrołukowe okna zastąpiono prostokątnymi i cały budynek otynkowano. Szczyty zamku przekształcono w stylu manierystycznym. Na stokach wokół zamku rozciągały się ogrody i sady. W 1798 roku Pieniężno weszło w skład skarbu pruskiego. W zamku powstał punkt administracyjny miasta, znajdował się w  nim  sąd i szkoła oraz muzeum regionalne.  W latach 70. XIX wieku ze względu na zły stan techniczny zostały wyburzone dwa skrzydła.

Prace przy odgruzowaniu zamku rozpoczęto 15 maja 1977 roku. Prace realizowane były  w ramach czynu społecznego, brali w nich udział uczniowie szkoły średniej i mieszkańcy miasta. W 1980 roku rozpoczęto prace remontowe zamku. W planach było założenie Muzeum Pieniężna i Ziemi Warmińskiej. Swoją siedzibę miała mieć w nim biblioteka, archiwum i część ekspozycji z Muzeum Misyjno –Etnograficznego. W drugim skrzydle zamku miał znajdować się hotel, restauracja i kawiarnia. Skończyło się na planach. Zamek zaś w 2000 roku trafił w ręce prywatne, w których znajduje się do dnia dzisiejszego popadając w coraz większą ruinę. Obecnie władze samorządowe Pieniężna podejmują kolejną próbę odzyskania zamku.